Het tij tegen

Artikel uit Trouw – zaterdag 10 juni 2023

Dat beeld van Herman Tjeenk Willink in 2021 in de oude zaal van de Tweede Kamer is mij bijgebleven. De toen 79-jarige informateur zat er urenlang te luisteren naar een Kamerdebat over de langste formatie ooit. Toch werd er over zijn diepgravende adviezen in het eindverslag hoegenaamd niet gesproken. Tjeenk Willink moet zich hebben lopen opvreten. Hij ledigde de tijd met bladeren in zijn stukken, een slokje water drinken en veel naar het plafond kijken.

Tjeenk Willink weet goed dat hij geen populaire boodschap vertelt als hij schrijft dat opeenvolgende kabinetten, parlementen én media hebben bijgedragen aan het wantrouwen in de overheid. In Het tij tegen bundelt hij zijn belangrijkste lezingen en opiniestukken, en voorziet ze van nieuw commentaar.

Hij beschrijft in het hoofdstuk De verwaarloosde staat waarom de overheid niet meer in staat is problemen op te lossen. Hij schetst hoe het ‘vermarkten’ van woningbouwcorporaties heeft bijgedragen aan de woningnood, en waarom de rechtsstaat nodig aan herijking toe is. Tjeenk Willink wijdt zelfs een apart hoofdstuk aan ‘zijn’ PvdA; juist deze partij had volgens hem de uitverkoop van overheids­taken moeten voorkomen.

Beland bij het betonrot
In veertig jaar heeft hij politici en topambtenaren niet kunnen overtuigen, erkent hij in het boek. ‘Vaak zijn mijn analyses van het functioneren van de overheid als te somber bestempeld. En het is waar, het beeld dat ik schetste week af van het positieve zelfbeeld dat Nederland koesterde en koestert.’

Maar hij heeft hoop dat het tij keert. Dat er een eind komt aan het doorgeslagen idee dat een overheid moet worden gerund als een bedrijf, waarbij geld en efficiënt werken de ‘dominante’ leidraad is voor beleid. Zo worden Nederlandse kabinetten nu al sinds de jaren tachtig gerund. Terwijl de overheid vooral moet zorgen voor rechtszekerheid van burgers, vindt Tjeenk Willink, al is dat een taak die ‘men is vergeten’. Hij vergelijkt het met betonrot: ‘Je ziet het een hele tijd niet, totdat de zaak niet meer te houden is’.

Bij dat betonrot zijn we nu beland: zie de problemen met Groningen, stikstof, kindertoeslagen en woningnood. Elke minister probeert door meer geld uit te geven de problemen te stutten, maar het helpt niet meer, zegt Tjeenk Willink. Omdat niemand nog weet waar de democratische rechtsstaat voor staat, waarop burgers precies mogen ­rekenen en wie verantwoordelijk is voor wat. En dat voedt het wantrouwen in de overheid.

Liefde voor de overheid
Ondanks zijn kritiek spat de liefde voor de overheid van elke pagina af. Tjeenk Willink weet waarover hij praat. Hij werkte voor premier Joop den Uyl (PvdA), was regeringscommissaris, voorzitter van de Eerste Kamer en vice-president van de Raad van State. En vijf keer informateur bij kabinetsformaties.

Zijn conclusie blijft somber: de crisis in de rechtsstaat is een crisis van de politiek. En de politiek is zelf niet bij machte te veranderen. Maar het moet wel anders, vindt Tjeenk Willink, anders gaat de uitholling van de democratische rechtsorde versneld door en ‘valt de maatschappij uit elkaar’.

Geschiedenisboek voor overheidsmanagers
In het boek richt hij zijn hoop op de rechterlijke macht en de maatschappelijke krachten. Die zouden de verbinding tussen burgers en overheid moeten kunnen herstellen.

Tjeenk Willink meandert in zijn boek door een halve eeuw Nederlands overheidsbeleid. Het tij tegen lijkt soms op een geschiedenisboek voor overheidsmanagers. Hij schetst hoe de overheid ook anders kan functioneren. Maar het is vooral een eye-opener voor iedereen die weleens wil weten waarom de overheid tegenwoordig op zoveel fronten faalt.